بیمه (به انگلیسی: Insurance) سازوکاری است که طی آن یک بیمهگر، بنا به ملاحظاتی تعهد میکند که زیان احتمالی یک بیمهگذار را در صورت وقوع یک حادثه در یک دوره زمانی خاص، جبران نماید یا خدمات مشخصی را به وی ارائه دهد؛ بنابراین، بیمه یکی از روشهای مقابله با ریسک است.[1]
طی یک قرارداد بیمه، ریسک مشخصی از یک طرف قرارداد (که بیمه گذار نامیده میشود) به طرف دیگر (که بیمه گر نامیده میشود) منتقل میگردد. بنا به تعریف، بیمهگر شخصی حقوقی است که در مقابل دریافت حق بیمه از بیمهگذار، جبران خسارت یا پرداخت مبلغ مشخصی را در صورت بروز حادثه تعهد میکند.[2] در مقابل، بیمهگذار شخصی حقیقی یا حقوقی است که با پرداخت حق بیمه، جان، مال یا مسوولیت خود یا دیگری را تحت پوشش بیمه قرار میدهد.[3]
به موجب قانون بیمه ایران، بیمه عبارت است از قراردادی که به موجب آن یک طرف (بیمهگر) تعهد میکند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر (بیمهگذار) در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی را بپردازد. متعهد را بیمهگر، طرف تعهد را بیمهگذار و وجهی را که بیمهگذار به بیمهگر میپردازد حق بیمه و آنچه را که بیمه میشود موضوع بیمه می نامند.[4]
ظهور بیمه در شکل امروزی
ایده تشکیل یک شرکت بیمه ایرانی در سال 1310 توسط فردی ایرانی به نام دکتر الکساندر آقایان (که سابقه فعالیت در شرکت بیمه روسی نادژدا را داشت) به علی اکبر داور، وزیر مالیه وقت مطرح شد و در 15 آبان سال 1314، شرکت سهامی بیمه ایران با سرمایه دو میلیون تومان به عنوان اولین شرکت ایرانی بیمه تأسیس شد.[9] داور در این روز، پس از سخنرانی کوتاهی که در افتتاحیه این شرکت داشت، منزل مسکونی خود را تحت پوشش بیمه آتشسوزی درآورد و اولین بیمهنامه صادره ایرانی، در همین روز به نام وی ثبت شد.[10]
شرکت بیمه ایران در بدو تأسیس با مشکلات متعددی روبرو بود که از آن جمله میتوان به نداشتن قرارداد اتکایی برای بسیاری از رشتههای بیمه اشاره نمود. به همین دلیل، این شرکت در بدو فعالیت خود تنها به فروش بیمهنامههای آتشسوزی و حمل و نقل میپرداخت. این شرکت توانست بهتدریج سایر محصولات بیمه را نیز به سبد خود اضافه نماید. علاوه بر رشتههای مختلف بیمههای بازرگانی این شرکت توانست انواع بیمههای اجتماعی از قبیل بیمه کارگران را نیز در ایران پایهگذاری نماید.[9]
نخستین قانون بیمه در ایران، در سال 1316 (یعنی دو سال پس از تأسیس اولین شرکت بیمه) به تصویب مجلس شورای ملی رسید. این قانون در 36 ماده تهیه شدهاست و در حال حاضر نیز معتبر است.[9]
انواع بیمه
در یک تقسیمبندی کلی، بیمه به دو دسته بیمههای اجتماعی و بیمههای بازرگانی تقسیمبندی میشود. بیمههای اجتماعی، عمدتاً بیمههای اجباری و ناشی از قانون هستند و مشخصه آنها این است که شخص دیگری (مانند کارفرما) در پرداخت بخش زیادی از حق بیمه مشارکت دارد. در بیمههای اجتماعی، حق بیمه بهصورت درصدی از دستمزد تعیین میشود؛ در حالی که در بیمههای بازرگانی حق بیمه متناسب با ریسک تعیین میشود.[14] در ایران، سازمان تأمین اجتماعی مهمترین مرجع بیمههای اجتماعی است.
در مورد بیمههای بازرگانی، تقسیمبندیهای مختلفی وجود دارد. برخی از روشهای تقسیمبندی انواع بیمه از این قرار است:[15]
بیمههای دریایی در مقابل بیمههای غیردریایی
بیمههای اموال در مقابل بیمههای اشخاص
بیمههای زندگی در مقابل بیمههای غیرزندگی
صرفنظر از تقسیمبندی کلی، رشتههای مختلف بیمه کمابیش با تعاریف مشابهی توسط شرکتهای بیمه در کشورهای مختلف مورد استفاده قرار میگیرد؛ بنابراین میتوان انواع بیمههای بازرگانی را بر اساس رشته تقسیمبندی نمود.
بیمه آتشسوزی
بیمه آتشسوزی، رشتهای از بیمه است که بیمهگر طی آن در قبال دریافت حق بیمه، جبران خسارتهای وارد شده بر ساختمانها و داراییهای بیمهگذار در اثر آتشسوزی ،انفجار و صاعقه را تعهد مینماید. همچنین بیمه آتشسوزی پوششهای تبعی همچون سیل زلزله، طوفان ،تگرگ و سرقت را نیز تحت پوشش قرار میدهد[16]
بیمه حمل و نقل
بیمه حمل و نقل کالا، بیمهای است که بهموجب آن، بیمهگر متعهد میشود چنانچه کالا در هنگام جابجایی از بین برود یا دچار خسارتی شود، زیان وارده را جبران نماید.[17]
بیمه مسافرتی – بیمه سفر
بیمه مسافرتی یا همان بیمه سفر خارج از کشور، بیمهای است که بهموجب آن، بیمهگر متعهد میشود چنانچه مسافر در مدت بیمه نامه در کشور مقصد خود دچار حادثه، مفقودی بار یا گذرنامه و … حتی فوت شد تا سقف مبلغ بیمه نامه به عنوان کمکرسان به بیمه شده یاری رساند. امروزه بیمه مسافرتی یکی از الزامات گرفتن ویزا برای خیلی از کشورها بالاخص شینگن میباشد.
بیمه عمر
بیمه عمر، نوعی از بیمه است که بر اساس آن بیمهگذار طی مدت معینی حق بیمه پرداخت میکند و در عوض، بیمهگر متعهد میشود که در صورت فوت بیمهشده، ابتلا به بیماریهای خاص یا زنده ماندن، مبلغ معینی را به صورت یکجا یا به صورت مستمری، به بیمهگذار، بیمهشده یا فرد تعیین شده از سوی وی پرداخت نماید.[18]
انواع بیمه عمر
بیمه عمر انواع متفاوتی دارد: 1- بیمه عمر زمانی 2-بیمه عمر و تشکیل سرمایه(بیمه عمر و پس انداز) 3-بیمه عمر مانده بدهکار 4- بیمه بازنشستگی تکمیلی[19]
بیمه عمر زمانی: بیمه? عمر زمانی، عموماً در کنار بیمه تکمیلی درمان گروهی برای شرکتها و موسسات صادر میشود، به منظور برخورداری بیمه گزاران از پوشش خسارت فوت در زمان معین اشتغال در شرکت
بیمه حوادث، به مجموعه گستردهای از بیمهنامههای فردی یا گروهی اطلاق میشود که طی آن افراد بیمه شده در مقابل بروز حوادث مختلفی از جمله تصادف، سقوط و غیره بیمه میشوند. منظور از حادثه، مجموعه ای از اتفاقات غیرعمدی و غیرقابل پیشبینیاست که موجب ضرر یا زیانی شود . خسارت پرداختی از سوی بیمهگر به بیمه شده ممکن است به صورت پوشش فوت، غرامت نقص عضو، هزینههای پزشکی و مواردی از این دست باشد.[20]
بیمه بدنه اتومبیل
در قرارداد بیمه بدنه اتومبیل، بیمهگر متعهد میشود خسارتهایی را که بر اثر واژگونی ،آتش سوزی، صاعقه ، انفجار ، تصادف و سرقت یا دزدی به وسیله نقلیه موتوری وارد میشود، جبران نماید.[21]
پوششهای اصلی بیمه بدنه شامل: برخورد دو وسیله نقلیه، برخورد اشیا به اتومبیل، واژگون شدن و سقوط اتومبیل، حریق (آتش سوزی، صاعقه و انفجار)، سرقت کلی خودرو، خسارت باطری و لاستیک، خسارت در جریان نجات یا انتقال خودرو آسیب دیده.
پوششهای تکمیلی و اختیاری: شکست شیشه، سرقت در جا، هزینه ایاب و ذهاب ناشی از حادثه، نوسان قیمت بازار، حوادث طبیعی (سیل، زلزله، طوفان)، مواد شیمیایی (رنگ و اسید و …)، حوادث راننده[22]
بیمه شخص ثالث
نام دقیق این نوع از بیمه، بیمه مسوولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری در مقابل اشخاص ثالث است و خسارتهای مرتبط با اشخاص ثالث را پوشش میدهد. منظور از شخص ثالث، فردی است که در اثر وقوع حوادث مرتبط با وسایل نقلیه موتوری (مانند خودرو یا موتورسیکلت) آسیب میبیند؛ به جز راننده مسبب حادثه اعم از این که در داخل یا خارج از وسیله نقلیه باشند.[23]
بیمه درمان
موضوع بیمه درمان، تأمین و جبران هزینههای درمان، اعم از درمان سرپایی یا بستری است. علت هزینه ممکن است بروز بیماری یا حادثه باشد. یکی از پوششهای متداول بیمه درمان، بیمه تکمیلی درمان است که هزینهای مازاد بر تعرفههای بیمههای اجتماعی (مانند خدمات درمانی یا تامین اجتماعی) را پوشش میدهد.[24]
اخیرا با توجه به شیوع بیماری کرونا برخی از شرکت های بیمه، از جمله شرکت های ایرانی به ارائه بیمه درمانی و فوت ناشی از کرونا اقدام کرده اند.
بیمه کشتی
بیمه کشتی یا بیمه دریایی، نوعی از پوشش بیمه است که خطرهای مرتبط با حمل و نقل دریایی را پوشش میدهد. این خطرات شامل بدنه کشتی، محموله، مسوولیت و ناحیه درون دریا است. این نوع بیمه سهم اندکی از بازار را دارا میباشد و تنها در حدود دو درصد از بیمههای غیرعمر در دنیا به این نوع بیمهنامه اختصاص دارد.[25]
بیمه هواپیما
بیمه هواپیما یک نوع بیمه است که بیمهگر متعهد میشود در قبال دریافت حق بیمه بعضی از خسارتهای سانحههای هوایی از جمله سقوط هواپیما را پرداخت کند. بیمه هواپیما معمولا دارای چند بخش بدنهو مسولیت می باشد . مهتمرین مسولیت های تحت پوشش مسافر و شخص ثالث است.
بیمه مهندسی
بیمه مهندسی یکی از انواع بیمههای معمول امروزی است که انواع مختلفی دارد:
بیمه مهندسی تمامخطر پیمانکاران
بیمه مهندسی تمامخطر نصب
بیمه مهندسی تجهیزات الکترونیک
بیمه ماشینآلات پیمانکاری
بیمه عیوب اساسی و پنهان
در هر کدام از انواع بیمههای مهندسی تمام خطرات،
بیمه مسوولیت
بیمه مسوولیت مدنی (به انگلیسی: Liability Insurance) دارای تنوع بسیار زیادی است و به تناسب کسب و کارها و فعالیتهای متنوعی که در جامعه وجود دارد، رشتهها و زیررشتههای مختلفی از این نوع بیمه نیز ایجاد شدهاست. مهمترین تضمین بیمهگر در این نوع از بیمه، جبران خسارتهای مالی و جانی در حوزه مسوولیتهای مدنی بیمهگذار میباشد.[28]
بیمه اعتباری
بیمه اعتباری، در خصوص دیون و دریافت وام و لیزینگ موضوعی به عنوان پشتیبان قرار میگیرد، این بیمه نامه ریسک عدم بازپرداخت مطالبات بیمهگذار از وام گیرندگان یا خریداران کالاهایی که به صورت اقساطی به فروش میروند را تحت پوشش قرار میدهد. اما یک مشکل خاص وجود دارد و آن مشکل اینست که خیلی از شرکتهای بیمه گر صدور این بیمه را در دستور کار خود ندارند.
اصول بیمه
با توجه به خاص بودن قراردادهای بیمه، هر یک از طرفین قرارداد، اعم از بیمهگر و بیمهگذار ملزم به ایفای تعهداتی هستند که از آنها با نام اصول حاکم بر قراردادهای بیمه یاد میشود.[29]
با توجه به تفاوتهایی که در رشتههای مختلف بیمه وجود دارد، قراردادهای مختلف بیمه، از اصول و ضابطههای مختلفی پیروی میکنند. بهطور کلی، اصل حسن نیت و اصل نفع بیمهپذیر در مورد همه رشتههای بیمه مصداق دارد؛ درحالیکه اصل غرامت و اصل جانشینی در بیمههای اموال مورد استناد است. در بیمههای مسوولیت، اگرچه اصل غرامت حاکم است اما اصل جانشینی مورد استناد قرار نمیگیرد. در عین حال، با توجه به این که ارزش انسان قابل محاسبه با پول نیست، این دو اصل در قراردادهای بیمههای اشخاص و بهویژه بیمههای عمر و حوادث قابل طرح نیست.[30]